Народны пісьменнік Беларусі. Кандрат Крапіва

Кондрат Крапива

Першы народны пісьменнік Беларусі атрымаў гэта званне ў 1956 годзе. Ім стаў Кандрат Крапіва.

 

Біяграфія Кандрата Крапівы

Кандрат Крапіва (сапраўднае імя Кандрат Атраховіч) нарадзіўся 5 сакавіка 1896 года ў вёсцы Нізок (сёння Уздзенскі раён) у сялянскай сям’і. Першую адукацыю атрымаў у царкоўна-прыходскай школе. Потым вучыўся ў Уздзенскім народным вучылішчы, гарадскім вучылішчы ў Стоўбцах, гарадскім вучылішча ў Койданава (сёння — Дзяржынск). У 1913 годзе экстэрнам здаў экзамены на званне народнага настаўніка. А ўжо праз год, у 18 гадоў, пачаў працаваць настаўнікам у вёсцы Мнішаны (Мінская вобл.). У 1915 мабілізаваны ў армію для ўдзелу ў першай сусветнай вайне.

Ў арміі, заканчвае школу прапаршчыкаў і адпраўляецца на вайну. Удзельнічаў у баях на Румынскім фронце і як настаўнік быў дэмабілізаваны ў 1918 годзе. Пасля гэтага нядоўга працаваў настаўнікам у вёсцы Каменка на Уздзеншчыне, але неўзабаве зноў быў прызваны ў армію, дзе служыў на пасадзе камандзіра да 1923 года. А падчас свайго невялікага грамадзянскага побыту пісьменнік паспеў ажаніцца на аднавяскоўцы Алёне.

Кондрат Крапива, 1929 год
Кандрат Крапіва, 1929 год

Пасля вяртання з войска ўладкоўваецца на працу настаўніка ў пасёлку Астравок на Уздзеншчыне. Але і тут працуе зусім нядоўга — ў 1926 годзе паступае на педагагічны факультэт БДУ, які паспяхова заканчвае ў 1930 годзе.

У 1932-1936 гадах працуе літаратурным рэдактарам у часопісе «Полымя рэвалюцыі».

Як былы вайсковец, неўзабаве зноў быў мабілізаваны. Удзельнічаў у паходзе чырвонай арміі ў Заходнюю Беларусь у 1939 годзе, а затым у савецка-фінскай вайне. Гэта была апошняя вайна Крапівы, якую ён прайшоў ваенным. Падчас Другой сусветнай працаваў карэспандэнтам франтавой газеты «За Советскую Беларусь», а таксама займаўся рэдактурай газеты-плаката «Раздавим фашистскую гадину».

Пасля заканчэння вайны ў 1945-1947 гадах працаваў рэдактарам часопіса «Вожык». У 1946 годзе ў якасці дэлегата ад БССР удзельнічаў у I-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН.

З 1947 да 1952 год займае пасаду загадчыка сектара мовазнаўства Інстытута мовы і літаратуры Акадэміі навук БССР, а з 1952 года становіцца дырэктарам Інстытута мовы мовазнаўства АН БССР.

З 1956 да 1982 года віцэ-прэзідэнт Акадэміі навук БССР. У 1982-1989 гадах — вядучы навуковы супрацоўнік-кансультант у аддзяленні лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа. За сваё жыццё неаднаразова абіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР 2-8 скліканняў.

Памёр на 95-м годзе жыцця 7 студзеня 1991 года. Пахаваны на Маскоўскіх могілках у Менску. На магіле напісаны словы самога пісьменніка: «Мною валодала… жаданне ўмяшацца ў жыццё і сёе-тое ў ім паправіць».

 

Творчасць Кандрата Крапівы

Могила Кондрата Крапивы на Московском кладбище

Вершы Кандрат Крапіва пачаў пісаць у вучылішча ў Койданава. Дакладней гэта былі эпіграмы на блізкіх і знаёмых. Ён навучыўся трапна адзначаць недахопы і асаблівасці людзей. Гэтая звычка захавалася ў яго надоўга — Атраховіч пісаў эпіграмы ўсё жыццё. Многія з іх былі прысвечаны яго калегам-пісьменнікам.

Пісаў ён аб іншых пісьменніках і байкі. Напрыклад, Янку Купалу прысвяціў байку «Янкіны казкі», праз якую выказваў нязгоду з поглядамі паэта. Адзначым, аднак, што ў будучыні Крапіва зразумеў, што памыляўся, таму дапісаў да гэтай байцы пастскрыптум у якім прасіў прабачэння ў народнага паэта. У далейшым з друку гэтая байка выходзіла выключна ў такім выглядзе.

Крапіва практычна адначасова пачаў пісаць на рускай і беларускай мовах. Яго рускамоўны фельетон у вершах «Жили-были», быў апублікаваны ў газеце «Красноармейская правда» ў 1922 годзе, а на беларускай — сатырычны верш «Сваты», у тым жа годзе ў газеце «Савецкая Беларусь». У сярэдзіне 1920-х гадоў выходзяць першыя зборнікі паэта «Ости» («Асцё») і «Крапіва».

У пачатку сваёй кар’еры пісьменнік таксама працаваў у празаічным жанры, ствараючы фельетоны. Але пазней перастаў гэтым займацца.

Хоць сёння Крапіва вядомы ўсім як аўтар сатыры, ён доўгі час пісаў рэалістычныя творы. Яго заўсёды хвалілі, прасілі пісаць яшчэ, і… публікавалі сатыру. Такая дваістасць прасочваецца ва ўсёй творчасці аўтара. Больш за тое, самому Крапіве здаецца, што ён працуе над несур’ёзнай літаратурай і піша сатырычныя вершы, прысвечаныя самому сабе:

Не зайздрошчу я Чароту
I Купале не раўня,
А жыву сабе пад плотам
Ціха дзень тут ада дня.

Да 1926 года Кандрат Крапіва быў членам літаратурнага аб’яднання «Маладняк», а пасля — «Узвышша». У літаратурных часопісах, дзе ён працаваў рэдактарам, заўсёды выступаў за абарону беларускай мовы, а любую яе крытыку высмейваў. Гэтаму тэме прысвяціў байку «Казёл». З 1930-х піша п’есы — яго першым драматычным творам становіцца псіхалагічная п’еса «Канец дружбы». Падчас Другой сусветнай вайны шмат вершаў піша на ваенную тэматыку, як сур’ёзных, так і гумарыстычных.

Займаўся перакладчыцкай дзейнасцю. З арыгінала перакладаў на беларускую мову Шэкспіра, Фонвизина, Крылова, Пушкіна, Гогаля, Астроўскага, Чэхава, Маякоўскага, Твардоўскага, Шаўчэнку і іншых.

Ёсць у творчасці Крапівы і адзін раман, амаль невядомы — «Мядзведзічы». У адрозненне ад большасці іншых твораў Крапівы ў гэтым рамане асноўны матыў змяніўся з сатырычнага на трагічны.

Напісаў нямала навуковых артыкулаў, літаратурна-крытычных матэрыялаў. Быў адным з навуковых рэдактараў «Русско-белорусского словаря» (1953), навуковым рэдактарам «Белорусско-русского словаря» (1962), а таксама «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» ў 5 тамах (1977-1984).

Кандрат Крапіва пісаў практычна да самага канца жыцця, пакуль дазваляла здароўе. Толькі калі ён пачаў цяжка хварэць, а зрок моцна пагоршыўся, яму давялося адкласці друкаваную машынку ў бок. Свой апошні твор, меладраму «На вастрыні», аўтар напісаў у 86 гадоў.

 

Што пачытаць з творчасці Кандрата Крапівы

П’есы:

  • «Хто смяецца апошнім»
  • «Брама неўміручасьці»
  • «Зацікаўленая асоба»

Байкі:

  • Усе

 

Марка Кондрат Крапива

Узнагароды і памяць. Двойчы ўганараваны Сталінскай прэміяй СССР за п’есы «Хто смяецца апошнім» і «Пяюць жаваранкі», а таксама Дзяржаўнай прэміяй СССР за працу ў галіне беларускай лінгвагеаграфіі. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Купалы за п’есу «Брама неўміручасьці»

Герой Сацыялістычнай Працы (1975), чатыры разы ўзнагароджаны ордэнам Леніна (1940, 1949, 1966, 1975), ордэнам Кастрычніцкай рэвалюцыі (1971), ордэнам Чырвонага Сцяга (1943), ордэнам Чырвонай Зоркі (1943), ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга (1955), ордэнам Айчыннай вайны 2-й ступені (1985), ордэнам Дружбы народаў (1984).

У гонар Кандрата Крапівы названы Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору, а ў 1996 годзе ў яго гонар была выпушчаная памятная марка. У гонар Крапівы названыя вуліцы ў Мінску, Гродна, Смаргоні і Уздзе. Імя пісьменніка носіць і школа №2 ва Уздзе.

У 1983 годзе на кінастудыі «Беларусьфільм» знялі кіно, прысвечанае пісьменніку — «Кандрат Крапіва».

 

Літаратурныя легенды і цікавыя факты пра Кандрата Крапіву

№1. Цікавая легенда пра тое, як пісьменнік атрымаў сваё імя. Хлопчык нарадзіўся ў сям’і, дзе ўжо памерла 6 дзяцей, а ў жывых былі толькі дзве дзяўчынкі (адна з іх таксама неўзабаве памерла). І бацькі хацелі хоць неяк зберагчы хлопчыка ад лёсу братоў і сясцёр. Таму яны доўга абмяркоўвалі і ў сям’і, і ў вёсцы, як яго абараніць. У выніку ім параілі назваць яго таксама, як клічуць бацьку — Кандратам. Таму што бацька быў мужчынам моцным і здаровым, а значыцца здароўе яго павінна было перайсці на сына разам з імем. Так і атрымалася, што Крапіва не толькі ўсё жыццё не скардзіўся на здароўе, але і пражыў 95 гадоў.

№2. Кандрат Крапіва заўсёды любіў шмат чытаць, але не бачыў сябе ў якасці пісьменніка, лічачы іх людзьмі з вышэйшага грамадства, а ён быў сынам звычайнага селяніна. Але разам з ім у Стаўбцоўскім вучылішчы навучаўся брат Якуба Коласа — Іосіф Міцкевіч. Іосіф захапляўся беларускай паэзіяй і часта дэкламаваў вершы і паэмы. І аднойчы Крапіва пачуў, як Іосіф чытае верш свайго брата «Плытнікі». Гэты верш вельмі спадабалася Кандрату. Да таго ж напісаў яго не які-небудзь недасягальны Пушкін, а брат яго таварыша па вучылішчы, які таксама паходзіў з сялян. Менавіта гэта падзея стала паваротнай у лёсе Крапівы, які вырашыў стаць пісьменнікам.

№3. Кандрат Крапіва заўсёды шмат пісаў і нібы жыў па дэвізе — «Ні дня без радка». Аднак ніколі не казаў нават самым блізкім людзям, што канкрэтна піша. Напрыклад, свой твор «Брама неўміручасьці» ён пісаў амаль 6 гадоў. І ўвесь гэты час ніхто не ведаў, над чым ён працуе.

№4. Кандрат Крапіва меў фенаменальную памяць — ніколі не запісваў адрасы і тэлефоны, не вёў штодзённік. Усё самае важнае захоўвалася ў яго галаве. Калі трэба было знайсці тэлефон нейкага чалавека, прасцей было адразу пытацца ў Крапівы (калі ён яго ведаў, вядома). У старасці ў Крапівы сур’ёзна сапсаваўся зрок, што адбівалася на прафесійнай дзейнасці (рэдактарскай). Але ён рэдагаваў усе слоўнікі па памяці. Захоўваў у галаве ўсе значэнні, дыялектныя варыянты і паходжанне беларускіх слоў з слоўнікаў.

№5. Акрамя літаратуры было ў Кандрата Крапівы і іншае захапленне — шахматы. Па ўспамінах блізкіх, за шахматнай дошкай ён мог праседжваць шмат гадзін запар. У яго быў нават асаблівы набор шахмат, выразаных з рэдкай пароды дрэва.

№6. Кандрат Крапіва перажыў у сваім жыцці 3 вайны, і ва ўсіх прымаў удзел, але не любіў пра гэта распавядаць. А падчас Другой сусветнай у яго пад Сталінградам загінуў сын Барыс. Усе лісты сына Крапіва старанна захоўваў. Нікому не дазваляў іх чапаць ці чытаць.

№7. Упершыню па-сапраўднаму закахаўся Кандрат Крапіва ў 1916 годзе ў горадзе Асташкава. Яго абранніцай стала Кацярына Абакшына. Пазнаёміліся маладыя людзі ў бібліятэцы, і неўзабаве паміж імі завязаліся рамантычныя адносіны. Але бацька дзяўчыны не жадаў выдаваць яе замуж за беднага беларуса, і сілком жаніў на больш забяспечаным жаніху. Кандрат Крапіва быў сведкам на шлюбе каханай. А перад адпраўкай Крапівы на фронт, Кацярына падарыла яму стары срэбны рубель з выявай імператрыцы Кацярыны і папрасіла выжыць. Рубель аказаўся шчаслівым. Ні на адной вайне Кандрата Кандратавіча нават не паранілі.

Значна пазней, калі Крапіва ўжо стаў вядомым пісьменнікам, яму прыйшоў ліст ад Кацярыны. Жанчына выпадкова пачула яго радыё, даведалася па голасе (псеўданім «Крапіва» яна не ведала) і адшукала адрас. Яны перапісваліся аж да самай смерці. Але больш ні разу так і не ўбачыліся.

№8. Псеўданім «Крапіва» Кандрат Атраховіч узяў не толькі з-за сатырычна-калючых баек. Па-першае, па яго ўласных словах, ён у пачатку кар’еры не лічыў свае творы вартымі ўвагі, а таму саромеўся падпісвацца уласным імем. Па-другое, «Крапіва» было значна больш запамінальным імем, чым «Атраховіч». І па-трэцяе, такім чынам Кандрат Кандратавіч спрабаваў схавацца ад нядобразычліўцаў. Бо ў яго байках нярэдка фігуравалі Імёны рэальных і ўплывовых людзей.

№9. Творчасць Кандрата Крапівы была вельмі папулярнай на тэрыторыі Заходняй Беларусі. І аднойчы гэта выратавала іншага «народнага», Максіма Танка, ад турмы. У яго камеры былі знойдзеныя вершы, якія насілі антырэлігійны і рэвалюцыйны характар. Абараняючыся на судзе Танк заявіў, што ўсе гэтыя творы належаць не яму, а Кандрату Крапіве. Гэта дапамагло яму выйсці на волю. Нашмат пазней Максім Танк у прэсе прасіў прабачэння ў Кандрата Крапівы за тое, што прыпісаў яго пяру свае творы.

№10. Псеўданім «Кандрат Крапіва» настолькі засеў ва ўспамінах сучаснікаў, што ніхто Кандрата Кандратовіча яго рэальным прозвішчам і не называў. Нават яго сваякоў усе называлі «Крапівамі». А яшчэ псеўданім быў афіцыйна пазначаны ў пашпарце класіка. Выглядала гэта так: «Атраховіч Кандрат Кандратавіч (Кандрат Крапіва)».

 

Артыкулы пра іншых народных пісьменнікаў Беларусі:

Михась Лыньков (па-беларуску) (1962)

Иван Мележ (1972)

Иван Шамякин (1972)

Андрей Макаенок (1977)

Василь Быков (1980)

Янка Брыль (1981)

Иван Чигринов (1994)

Иван Науменко (па-беларуску) (1995)

HVALI.BY