Працягваем публікаваць матэрыялы з газеты «Вечерний Минск» з рубрыцы «Беларускае слоўка». На гэты раз мы напiшам пра беларускае слова «прысак».
ПРЫСАК
Наша спрадвечнае беларускае слоўка «прысак» мае значэнне «гарачы, распалены попел», «дробныя гарачыя вугалькі». Перадаць яго сэнс па-руску можна толькі апісальна — «горячая зола». Спецыялісты-мовазнаўцы называюць такія словы «нацыянальна-маркіраванымі адзінкамі мовы», гэта значыць надзеленымі нацыянальна-культурнай семантыкай, здольнымі сваёй формай перадаць шматграннасць беларускага светапогляду і непаўторныя рысы нацыянальнага характару.
З сівой даўніны ва ўяўленнях нашых продкаў «прысак» сімвалізуе хатні агмень, усю сялібу і яе насельнікаў (як жывых, так і памерлых). Па сёння захавалася традыцыя: пры перасяленні ў новую хату людзі пераносяць попел са старой печы ў новую. У асяроддзі земляробаў і садаводаў лічыцца, што прысак захоўвае жыватворны патэнцыял агню. Таму зімовай парой, калі часта паляць у печы, ім пасыпаюць ля кожнага дрэўца ў садзе, каб мець добры ўраджай. А попелам ад купальскага вогнішча (у ліпені) абсыпаюць капусту — «ад чарвякоў».
Для тых, чыё дзяцінства прайшло на вёсцы або хто праводзіў летнія вакацыі ў драўляных хатах сваіх бубуль і дзядуль, пры згадцы слоўка «прысак» наплываюць успаміны пра начное вогнішча, цікавыя гісторыі, печаную бульбу. Вось як пісаў прызнаны майстар лірычнай прозы Янка Брыль: «Восеньская радасць маленства — дым сцелецца над шэрым полем, а ў прыску, зразумела, пячэцца бульба». Менавіта ў прысаку многія з нас запякалі гародніну або мяса качак, гусей, кур.
Пісьменнікі, якія былі сведкамі знішчальнай вайны, бачылі папялішчы на былым месцы хат, печы канцлагераў, прысак суадносяць з трагедыяй: «Пазбавіўшы ад грознага відовішча / Свет, не дазволю я, каб дым і пыл / Зямлю ператварыў у бамбасховішча, / Мільярд прапісак — у маўклівы прысак, / Мільярд калысак — у мільярд магіл… » — пісаў Аркадзь Куляшоў.
Сучасныя ж беларускія творцы найчасцей выкарыстоўваюць слоўка для стварэння цікавых мастацкіх вобразаў: «зямля гарачая, як прысак», «пясокна вясковай вуліцы быў што прысак з печы», «мары ператвараюцца ў прысак», «прысак надзеi не згас». Ужываецца яно і ў прыказках: «з агню ды ў прысак» — сінонім да фразеалагізма «з гаручага ды ў балючае» і адпаведнік рускаму — «с огня да в полымя», і ў якасці ўласнай назвы: у Гродна функцыянуе краязнаўчая школа «Прысак», С.Законнікаў назваў адзін са сваіх зборнікаў «Прысак часу», а В.Гапеева — «Прысак і пожня».
Рэдактарам і аўтарам варта памятаць дзве асаблівасці: скланяецца слова «прысак» на ўзор слова «пясок» — ва ўсіх ускосных склонах галосны «а» знікае: прыску, прыскам, аб прыску; нельга выкарыстоўваць яго побач з прыметнікам «гарачы»: словазлучэнне «гарачы прысак» — парушэнне лексічнай нормы беларускай мовы, бо ў семантыцы слова «прысак» — значэнне «гарачы».
Уладзімір КУЛІКОВІЧ
Іншыя словы з рубрыкі вы можаце паглядзець па тэгу БЕЛАРУСКАЕ СЛОЎКА
